"Εδώ δεν υπάρχει γιατί" του φιλολόγου Ζαχαρία Καραταράκη

«Εδώ δεν υπάρχει γιατί»

Του φιλολόγου Ζαχαρία Καραταράκη

«Σ΄ ένα στρατόπεδο ένας κρατούμενος που πεθαίνει από δίψα ρωτά το φρουρό, γιατί δεν υπάρχει λίγο νερό και εκείνος του απαντά: "Γιατί με ρωτάς το γιατί, εδώ δεν υπάρχει γιατί"»

Παρακολουθώντας την ανθρώπινη ιστορία πολλά απ’ όσα συμβαίνουν δεν επιδέχονται  αιτιολόγηση. Το παράλογο και επομένως το τραγικό στοιχείο αποτελεί οντολογική διάσταση του ανθρώπου. Η ύπαρξη από μόνη της σημαίνει ενοχή και συνεπιφέρει την τιμωρία και την καταστροφή. Η δικαιοσύνη του χριστιανικού Θεού όσο κι αν είναι ακατανόητη και είναι άγνωστες οι βουλές του, ωστόσο υπάρχει και τελικά θριαμβεύει. Η σταύρωση του ίδιου του Θεού που λειτουργεί ως λυτρωτής αποπλύνει την αμαρτία του ανθρώπου. 

                                                                    

Γι' αυτό και στα πλαίσια όλων των θρησκειών η τραγωδία ως είδος της ποίησης δεν υπάρχει. Για να βλαστήσει η τραγωδία και να υψωθούν σε

Η σκηνή αυτοκτονίας του Αίαντα. Ζωγράφος Εξηκίας

παραδειγματικές μορφές ο Οιδίποδας, η Αντιγόνη και ο Αίας πρέπει να αφαιρεθεί η έννοια ενός κόσμου όπου λειτουργεί η δικαιοσύνη. Να πάψει να ισχύει το γιατί. 

Αν υπάρχει το Θείο δεν παύει να είναι φθονερό, εκδικητικό και χωρίς αίσθηση της δικαιοσύνης, καταστρέφει χωρίς να λογοδοτεί. Και καταστρέφει όχι απλούς καθημερινούς ταλαίπωρους ανθρωπάκους, αλλά και υψηλές ηρωικές μορφές που απείλησαν τη θεϊκή σφαίρα, ξεπέρασαν το μέτρο διέπραξαν ύβρη. Μόνο που οδηγήθηκαν στην καταστροφή υπηρετώντας ένα ρόλο, μια ανάγκη και μόνο. Μετά την καταστροφή τους ορισμένοι συνειδητοποίησαν το σφάλμα τους. Άλλοτε είναι τελείως αθώοι αλλά βαρύνονται με μια προγονική κατάρα. 

Οιδίπους ο Μάνος Κατράκης

 Ο Οιδίποδας  αρχίζει να βλέπει, όταν τυφλώνεται. Τότε μόνο συνειδητοποιεί την ταυτότητά του, τότε μόνο αναγνωρίζει την ενοχή του. Πιασμένος στο δίκτυ της μοίρας δεν μπορεί πια να συνεχίσει τη ζωή. Είναι αποτρόπαιος. Το ίδιο και ο Αίαντας. Επιλέγει την αυτοκτονία, γιατί δεν υπάρχει πια περιθώριο να συνεχίσει να ζει σ’ έναν κόσμο που του αρνείται την τιμή και την αξιοπρέπεια. Ο Κρέοντας και η Αντιγόνη καταστρέφονται, γιατί καθένας εκπέμπει ένα μοναχικό μονόλογο. Έχουν και οι δύο συγχρόνως και δίκιο και άδικο. Θαυμάζομε το μεγαλείο τους, θρηνούμε τη μοίρα τους και μας συγκλονίζει ο έλεος, ο φόβος και η από τραγωδίας ηδονή κατά τον Αριστοτέλη. 

Η Αντιγόνη εμπρός στο νεκρό Πολυνείκη. 
 Εθνική Πινακοθήκη, Νικηφόρος Λύτρας (1865)

Με διαφορετικό τρόπο, αλλά το ίδιο τραγικός και παράλογος είναι ο κόσμος του Σαίξπηρ. Πιασμένοι στα δίκτυα είναι και ο Οθέλος και ο Άμλετ και ο Λήρ. Αναμφισβήτητα τα διδάγματα από τις παραστάσεις και των αρχαίων τραγωδιών και των Σαιξπηρικών είναι πλούσια και εκατομμύρια θεατές έχουν συγκινηθεί στα θέατρα. Εκείνο που δυστυχώς δεν φαίνεται να δίδαξαν στον άνθρωπο είναι η αυτογνωσία. Είτε το θέλουμε είτε όχι είμαστε «σκιάς όναρ» (όνειρο ενός ίσκιου), κατά τον Πίνδαρο ή «είδωλα και κούφη σκιά» (αντικατοπτρισμοί και άδειος, κούφιος ίσκιος), κατά τον Σοφοκλή. Δεν θέλουμε να το αποδεχτούμε και ματαιοπονούμε με φρούδες (κούφιες)  ελπίδες ότι θα κατακτήσουμε το σύμπαν, θα ερμηνεύσουμε τα συναισθήματά μας και θα βρούμε τις ποσότητες των ορμονών που διεγείρουν τα συναισθήματα του έρωτα και του γονεϊκού φίλτρου, ότι τελικά θα δημιουργήσουμε έναν κόσμο ειρήνης, ισότητας, δικαιοσύνης. Τα πάντα χλευάζουν και οικτίρουν την ευπιστία μας. Την απάντηση σ' αυτό το γιατί ο θάνατος, γιατί ο πόλεμος, γιατί η εγκληματικότητα, δεν θα τη βρούμε ποτέ, επειδή δεν υπάρχει.

Σήμερα, που η αρχή της απροσδιοριστίας του Χάιζενμπεργκ έχει ακυρώσει την αρχή της αιτιοκρατίας, ίσως θα έπρεπε να αποδεχτούμε έστω την επιστημονική αλήθεια. Να θεμελιώσουμε την ύπαρξή μας σε διαφορετική βάση. Να αναζητήσουμε μιαν άλλη ηθική και να απαντήσουμε επιτέλους στην μηδενιστική απαισιοδοξία της Βίβλου που διακηρύσσει ότι «Ματαιότης ματαιοτήτων τα πάντα ματαιότης». Κι αν ακόμα είμαστε σκιάς όναρ ή είδωλα και κούφη σκιά, κι αν ακόμα δεν υπάρχει γιατί σ΄ έναν κόσμο παράλογο, η ανθρώπινη ζωή έχει το μεγαλείο και την ομορφιά της. Χωρίς υποσχέσεις παραδείσων χαμένων ή μελλοντικών. Χωρίς να περιμένουμε σαν τον Ιώβ να μας δώσει ο Θεός χιλιάδες βόδια και γαϊδούρια και πρόβατα. Αξίζει να ζούμε χωρίς γιατί, αν ακουμπήσουμε σταθερά στην αποθέωση που χαρίζει ο έρωτας και η τέχνη ως απόλαυση της ομορφιάς, αλλά και η γνώση του εαυτού μας, της κοινωνίας και του κόσμου που συνεχώς θα διευρύνεται. Και ακόμα κάτι, η ενατένιση ενός μέλλοντος όπου με διαφορετικούς τρόπους καθένας θα δημιουργεί είτε φυτεύοντας ένα δένδρο ή ένα λουλούδι είτε δημιουργώντας μια νέα ερμηνευτική θεωρία είτε χτίζοντας έναν κόσμο φίλων που θα τον συνοδεύουν στη ζωή και θα τον κρατούν ζωντανό στη μνήμη τους, όταν φύγει.

Δεν είναι ανάγκη να υπάρχει πάντα ένα γιατί. Και χωρίς αυτό το θείο δώρο της ζωής είναι γοητευτικό και αξίζει να το χαιρόμαστε με γαλήνη, χωρίς απληστία,  αλαζονεία και αχαριστία.